Энэ жил Өвөрхангай аймгийн Хужирт сум байгуулагдсаны 90 жил, Ерөнхий боловсролын сургууль байгуулагдсаны 100 жилийн ой тохиож байгаа. Ойн хүрээд олон арга хэмжээ зохион байгуулагдаж байгаа бөгөөд “Халхын Цогт хунтайж ба Хужирт сум, сургууль” эрдэм шинжилгээний хуралыг онцлож байна. Төрөлх сумынхаа үүсэл хөгжил, газар зүйн онцлог байдал болоод сумаасаа төрөн гарсан эрдэмтэн мэргэдийн Монгол улсынхаа төдийгүй дэлхийн түүх ,шинжлэх ухаан, шашин соёл, боловсролын салбарт ямархан тод мөртэй байж ирснийг таниулан дэлгэсэн эрдэм шинжилгээний хурал болсон юм.
Бүтэн өдөр үргэлжилсэн эрдэм шинжилгээний хурлын илтгэлүүдээс онцолбол XVII зууны Монголын улс төр, шашны нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч, соён гэгээрүүлэгч Халхын Цогт хун тайжийн намтар, хадны шүлэг, Цогт хунтайж киноны дүрийг дахин нягтлах тухай илтгэл хэлэлцүүлэг боллоо.
Түмэнхэн Цогт хунтайжийн намтар, түүхийн зарим асуудал, Шинжлэх ухааны академийн дэд ерөнхийлөгч, доктор (Sc.D), дэд профессор Ц.Цэрэндоржийн илтгэлийг Хужирт сумын ИТХ-ын дарга Ж.Оюунгэрэл
Цогт хунтайжийн хадны шүлгийн тухай бодрол, Ардын багш, доктор (Sc.D), профессор С.Дулам
Цогт тайж уран сайхны киноны дүрийг дахин нягтлах нь, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, доктор (Sc.D), профессор С.Байгалсайхан
Хөхнуурын Монголчуудын дундах Цогт хунтайжийн домог үлгэрийн тухай, БНХАУ-ын Баруун Хойтын Үндэсний Их Сургуулийн багш, доктор (Ph.D) Оюунцэцэг
Мөн СУИС-ын Театр урлагийн сургуулийн захирал доктор профессор Д.Даваасүрэн “Бэйлий хүрээний ламтан, Монголын гүн ухаантан ,гавж Агваандамбын зарим зохиол бүтээлийн тухай” илтгэл хэлэлцүүллээ. Онцлоход Хуучнаар Сайн ноён хан аймгийн Илдэн бэйлийн хошуу, одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутгийн уугуул, Монголын гүн ухаантан ,сэтгэгч нарын нэг гавж Агваандамба нь судар тарнийн тайлбар ба зан үйлийн чиглэлийн 9 аймаг, 272 нэрийн 1 боть зохиолтой билээ.
СУИС-ийн Театрын Урлагийн Сургуулийн захирал, профессор, доктор (Ph.D) Д.Даваасүрэн
Шашин төрийн нэр зүтгэлтнүүд, хэл шинжлэл, соёл түүхийн эрдэмтэн докторуудын өлгий Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумаас Монголын уран дархчуудын түүчээ болсон алдарт сийлбэрчид төрөн гарсныг доктор профессор Д.Сэрээтэрдорж, Занабазар урлаг сангийн тэргүүн С.Чулуунбаатар нар итгэлээрээ таниуллаа.
100 жилийн ойгоо хийх буй сумын сургуулиас олон арван эрдэмтэн мэргэд төрөн гарсны үндэс нь яах багшийн эрдмээс улбаатай. Эрдэм шинжилгээний хурлаар сумын сургуулийн багшаас сумынхаа нэрийг дурсгасан академич болсон Өндөр овогт Дамдинсүрэнгийн Цэвээндоржийн эрдмийн замналын талаар түүний охин Чингис Хааны Өв соёлын Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Эгиймаа илтгэл тавилаа.
Академич Д.Цэвээндоржийн эрдмийн замнал, Чингис хаан өв соёлын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Ц.Эгиймаа
Хужирт сумын Ерөнхий боловсролын сургуулийн анхны захирал Монгол улсын гавьяат багш доктор профессор Чой Лувсанжавын ардыг гэгээрүүлэх үйлсэд оруулсан үүрэг илтгэлийг доктор профессор Лу.Соёмбо тавилаа.
Доктор (Ph.D), профессор Лу.Соёмбо
Хужирт сумын ЕБС-аас 40 гаруй гавьяат, таван хөдөлмөрийн баатар,хоёр академич төрөн гарсан бөгөөд тэдний нэг гадаад яамны сайд асан, Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ц.Гомбосүрэн юм. Тэрээр Миний сурч байх үеийн Хужирт сум, Хужиртын сургуулийн тухай илтгэл тавилаа
Өдгөөгийн Өвөрхангай аймгийн Хужирт сум нь Манж Чин гүрний эрхшээлийн үед “Халхын умард замын дундад дахь өмнөд хошуу” нэртэй байсан бол 1911 онд Монгол улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглахад “Сайн ноён хан аймгийн Илдэн засгийн хошуу болж улмаар Ардын хувьсгал ялснаас хойш МУ-д засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хувьд хэд хэдэн томоохон өөрчлөлт шинэчлэлт хийгдэхэд Цэцэрлэг мандлын аймгийн Өлзийт уулын хошуу нэртэй байсан түүхтэй.
Цэцэрлэг Мандал аймгийн Өлзийт уулын хошууны хүн амын тооллогын баримтаас /XX зууны эхэн/, Архивын ерөнхий газрын Сургалт, судалгааны газрын эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан Б.Ринчинноров
Цэцэрлэг Мандал аймгийн Өлзийт уулын хошуунд сургууль байгуулагдсан түүхээс /1920-1931 он/, Архивын ерөнхий газрын Сургалт, судалгааны газрын эрдэм шинжилгээний ажилтан Г.Сэр-Од
“Хужирт сумын хүрээ хийд дахин сэргэсэн нь” илтгэл Хужирт сумын хийдийн хамба лам Г.Батзаяа
“Гадаадын хүндэт зочид Хужиртад” илтгэлийг Архивын ерөнхий газрын Сургалт судалгааны төвийн эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, доктор (Ph.D), профессор Г.Дашням
“Халхын Цогт хунтайж ба Хужирт сум, сургууль” эрдэм шинжилгээний хуралд Хужирт сумаас Төрөн гарсан эрдэмтэд, доктор профессорууд болон ШУА-ийн Түүх, Угсаатны зүйн хүрээлэн, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэн докторууд, Архивийн ерөнхий газрын эрдэм шинжилгээний мэргэжилтэнүүд оролцлоо.
“Халхын Цогт хунтайж ба Хужирт сум, сургууль” эрдэм шинжилгээний хурлыг Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын нутгийн зөвлөл, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын ИХТ,ЗДТГ, ЕБС-уулаас санаачлан ШУА-ийн Түүх, Угсаатны зүйн хүрээлэн, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын Улаанбаатар дахь нутгийн зөвлөлийн ажлын хэсэг зохион байгууллаа. Эрдэм шинжилгээний хурлыг Чингис Үндэсний Музей дэмжин оролцлоо.
Эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр Чингис Үндэсний Музейн захирал академич С. Чулуун Хужирт сумтай холбоотой маш ховор түүхийн баримтыг танилцуулан Хужирт сумын түүхийн санд өглөө.
